Vunos nekropolü, Çatalköy’ün batı kesiminde bir tepe üzerinde konumlanmaktadır. Eski Tunç Çağı’na tarihlenen bu mezarlık alanında, arkeolojik kazılar sonucunda mezarlarda çeşitli buluntular ele geçirilmiştir. Bu buluntular arasında, ölü hediyesi olarak bırakılmış seramik kaplar, tunç silahlar ve muhtelif aletler yer almaktadır. Bu arkeolojik eserlerin bir bölümü günümüzde Kıbrıs Rum Müzesi’nde teşhir edilmektedir.
Buffavento Kalesi, Girne dağlarında deniz seviyesinden 950 metre yükseklikte stratejik bir konuma sahiptir. St. Hilarion ve Kantara kaleleri ile birlikte, Arap akınlarına karşı oluşturulan savunma hattının önemli bir unsurudur. Lüzinyan hanedanlığı döneminde (1192-1489), kale hapishane işlevi görmüş ve “Aslan Şatosu” olarak da anılmıştır. Venedik yönetimi sırasında, kıyı şehirlerindeki kalelerin önem kazanmasıyla Buffavento Kalesi’nin stratejik önemi azalmıştır.
Mimari açıdan kale, Aşağı ve Yukarı Kale olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Aşağı Kale’nin karakteristik özelliği kemerli girişidir. Bu bölümde, erzak depoları ve yaşam alanları bulunmakta olup, alt kısımda bir su sarnıcı yer almaktadır. Yukarı Kale’nin kapı ve oda kemerlerinde görülen kırmızı tuğla işçiliği, Bizans mimarisinin izlerini taşımaktadır. Kalenin bir zamanlar içinde bulunan kiliseden günümüze az sayıda kalıntı ulaşmıştır.
Buffavento ismi, “Rüzgara Boyun Eğmeyen” anlamına gelmektedir ki bu, kalenin konumu ve dayanıklılığını çarpıcı bir şekilde yansıtmaktadır. Kale, ziyaretçilerine Trodos dağları ve Lefkoşa manzarasını kapsayan etkileyici bir panorama sunmaktadır.
Arşiv kaynaklarına göre, M.S. VII. yüzyılda İslam seferleri esnasında Muaviye Ordusu’nda bir deniz birliğinin komutanı olan Hz. Ömer, birlikleriyle adanın kuzey kıyısına çıkarma yapmıştır. Askerlerin karaya çıktığı noktada gerçekleşen çatışmada Komutan Ömer, altı silah arkadaşıyla birlikte yerel Bizans kuvvetleri tarafından şehit edilmiş ve naaşları tabutlara yerleştirilerek bölgedeki bir mağaraya defnedilmiştir. Ada’nın 1571 yılında Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethini müteakip, bu mezarlar tespit edilerek, kalıntılar mağaradan çıkarılmış ve mevcut konumlarına nakledilmiş olup, üzerlerine türbe ve mescit inşa edilmiştir. Bu türbede medfun bulunan Hz. Ömer’in, İslam’ın dört halifesinden biri olan Hz. Ömer ile herhangi bir akrabalık veya bağlantısı bulunmamaktadır. İslami geleneklere göre, şehitler şehadete erdikleri yere defnedilebilir ve şehidin metfun olduğu yer kutsal kabul edilir. Hz. Ömer Türbesi ve mescidinin inşası hakkında, arşiv kaynaklarında mevcut bilgilerin yanı sıra, halk arasında çeşitli rivayetler de mevcuttur.
Çatalköy, Neolitik döneme ait önemli bir arkeolojik yerleşim yeridir. Yapılan arkeolojik kazılar, bu yerleşimin M.Ö. 4000-3000 yılları arasında Anadolu’nun Kilikya bölgesinden gelen topluluklar tarafından kurulduğunu göstermektedir. Araştırmalar, o dönemdeki ekonominin ağırlıklı olarak tarıma dayandığını ortaya koymaktadır. Ayrıca, bölgede bulunan toprak kapların el yapımı olduğu tespit edilmiştir.
Yerleşim yerinin mimarisi incelendiğinde, evlerin birbirine dar geçitlerle bağlandığı görülmektedir. Yapıların duvarları taş ve balçık kullanılarak inşa edilmiş, iç yüzeyleri ise balçıkla sıvanmıştır. Çatılar kamıştan yapılmış olup, çamur ve balçıkla kaplanmıştır. Zemin döşemesinde sazdan örülmüş hasırların kullanıldığı belirlenmiştir.
M.Ö. 3000 yıllarında meydana gelen bir deprem sonrasında, Vrysi halkının bu yerleşim yerini terk ederek başka bir bölgeye göç ettiği anlaşılmaktadır.
Anıtlar Yüksek Kurulu, Çatalköy’ün kıyı şeridinde Diana plajı yakınında bulunan arkeolojik kalıntıları koruma alanı olarak belirleyerek sit alanı statüsüne almıştır. Bu kararın amacı, bölgedeki yeraltı ve yerüstündeki antik mezar kalıntılarını ve taş kesim izlerini korumak, ayrıca arazideki mezarları bilimsel kazılarla gün yüzüne çıkararak turizme kazandırmaktır. Bunun yanı sıra, beldemize bağlı Arapköy mevkiinde St. Luka Bazilika Kilisesi olarak bilinen tarihi bir yapı da bulunmaktadır.
